قُمْ (پارسی میانه: کُنب ) از کلانشهرهای ایران است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شدهاست. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم میباشد.
این شهر در شاهراه مواصلاتی و حمل و نقل ایران واقع شده و از یک سو رابط بین استانهای صنعتی ایران با تهران و از سویی دیگر رابط استانها و شهرهای جنوبی ایران با استانها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است.
طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران شهر قم تعداد ۱٬۰۷۴٬۰۳۶ نفر جمعیت دارد. با این جمعیت قم در رتبهٔ هشتمین شهر پرجمعیت ایران قرار میگیرد.[۷] رشد جمعیت قم ۱٬۳ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در ایران است. بیشتر ساکنان شهر مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند و تعدادی از اقلیتهای دینی زرتشتی و مسیحی در شهر ساکن هستند.
به شهر قم لقبهای فراوانی نسبت داده میشود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانهها و همینطور شهرداری قم «پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی» است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، شهر سوهان، شهر شیرینی، قنبید (کلم محلی که در قم کشت میشود)، آشیانهٔ آل محمد، مدینه المومنین، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت یاد میکنند.
قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان،پایتخت کامپیوتری ایران، پایتخت اینترنتی جهان شیعه و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران،قطب تولید موتورسیکلت در ایران،قطب تولید نرمافزارهای علوم اسلامی،یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در ایران، دومین قطب انتشار کتاب پس از تهران و بزرگترین قطب انتشار کتابهای دینی در خاورمیانه نیز شناخته میشود.
سید علی خامنهای، رهبر ایران این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیده است. حسن روحانی، رئیس جمهور ایران نیز قم را «بزرگترین مرکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان» خواندهاست.
این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده و بزرگترین حوزه علمیه ایران و مرکز مدیریت حوزههای علمیهی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانهٔ مجلس خبرگان رهبری ایران نیز در این شهر واقعاست.اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همینطور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیش تری باشد.
قیامها و شورشهای پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود.
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (MEMJAN) نامیده میشدهاست.
در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نامگذاری شهر چنین آمده است:
«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آبها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع میشده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان میروییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هممعنی دانستهاند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کردهاند و جمع آن را قماقم نامیدهاند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد میشد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه میزدند و خانههایی را بنا میکردند و خانههای ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقکهای کلبهمانندی که چوپانان برای استراحت میساختند، باز میگردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد».
قُم تلفظی از نام کماست که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.
جمعیت
جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱٬۰۷۴٬۰۳۶ نفر بودهاست که ۵۴۵٬۷۰۴ نفر آنها مرد و ۵۲۸٬۳۳۲ نفر آنها زن بودهاند. این جمعیت در ۲۹۹٬۷۵۲ خانوار زندگی میکنند. ۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل میدهند اقلیتهای دینی کلیمی، و مسلمانان اهل تسنن در قم زندگی نمیکنند. تنها اقلیتهای دینی ساکن قم زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) هستند.
در قم آیینهای متعددی در طول سال برگزار میشود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسمهای شادی و عزاداری برگزار میکنند.
مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سالروز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی میدارند. آنها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیهسازی میکنند و شتر به دست او میدهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران میشود.
در مراسم روز عید قربان مردم پشت گوسفندان قربانی را با حنا رنگ میکنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان میبندند، به چشمان او سرمه میکشند و قند و نبات در دهان او میگذارند و سپس او را ذبح میکنند.
از دیگر مراسمهای مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه میروند. جوانان و کودکان قمی کوچهها و معابر فرعی شهر را آذینبندی میکنند.
یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزادهها و مساجد شهر جمع میشوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران میکنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامت محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آنزمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.
در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئتهای مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت میکنند. مرسوم است کسانی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کردهاند در این روزها به شهر خود بر میگردند و در مساجد شهر خود به عزاداری میپردازند. مراسمهای «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسمهای سنتی مردم قم هستند